Η Ιταλική σορδελίνα…

Η ΣΟΡΔΕΛΙΝΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ
επιμέλεια του δρ.Luigi Gugliotta 
Μετάφραση στα Ελληνικά Αθανασία Μοναστίρλη

Ακόμη και σήμερα, όταν ακούω για τους παίχτες της γκάιντας, οι αναμνήσεις μου με πηγαίνουν πίσω στα χρόνια της παιδικής μου ηλικίας και συγκεκριμένα στις εικόνες των Χριστουγέννων. Μου έρχονται στη μνήμη οι μορφές των δύο βοσκών, που έρχονταν από τα χωριά της ενδοχώρας του νότιου Λάτσιο κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων, το βράδυ, πάντοτε δύο μαζί, για να παίξουν παραδοσιακά Χριστούγεννιάτικα μοτίβα στην είσοδο του κτηρίου. Ήταν ντυμένοι με τα τυπικά τους ρούχα και καλύπτονταν με παχιά δέρματα προβάτων, με τα κλασσικά «cio­cia­re» στα πόδια τους, τυπικά υποδήματα των βοσκών και των αγροτών του Fusi­na­te. O ένας έπαιζε την γκάιντα και ο άλλος τo ζουρνά, χαρούμενοι με τις προσφορές εκείνων που σταμάτησαν να ακούσουν.

Eik.1 Παίχτες της γκάιντας ντυμένοι με τα τυπικά τους ρούχα

Σήμερα, η βουκολική φιγούρα του παίκτη της γκάιντας παραμένει μόνο στη Φάτνη, όπου συνήθως τοποθετείται κοντά στην καλύβα ή στη σπηλιά της Αγίας Οικογένειας, ενώ η γκάιντα, ένα μουσικό όργανο που ήταν πάντα παρόν στις διάφορες μορφές του στην ιταλική παράδοση της υπαίθρου χάρη στο πάθος ορισμένων μουσικών, έχει ξανακερδίσει το ρόλο της στην παραδοσιακή μουσική.
Μέχρι τώρα, τα φεστιβάλ που είναι αφιερωμένα σε αυτό το πνευστό μουσικό όργανο οργανώνονται σε διάφορα μέρη της Ιταλίας. Ανάμεσα σε αυτά αναφέρομαι σε δύο από τα πιο γνωστά: Φεστιβάλ del­la Zam­po­gna της Σκαπόλη και Φεστιβάλ del­la Zam­po­gna του Μαρανόλα.
Και ακριβώς στο Mara­no­la, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του τοπικού Φεστιβάλ, μπορέσαμε να διαπιστώσουμε πώς η γκάιντα, που κατά την άποψη πολλών ανθρώπων ήταν ένα φτωχό μουσικό όργανο, έχει για αιώνες, ξεκινώντας από την ανακάλυψή της, μια ιστορία πλούσια σε μελέτες και προσπάθειες τελειοποίησης του ιδίου του οργάνου.
Στα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα και σε όλη τη διάρκεια του ‘600, η γκάιντα τελειοποιήθηκε από έξυπνους εφευρέτες, με την προσθήκη πολυάριθμων κλειδιών για να αποκτηθούν μεγαλύτερες χρωματικές δυνατότητες, σε μια προσπάθεια να πλησιάσουν τις δυναμικές και τις μουσικές διακυμάνσεις του εκκλησιαστικού οργάνου. Έτσι γεννήθηκε η σορδελίνα.
Η sor­del­li­na, εμπνευσμένη από τις λαϊκές ναπολιτάνικες τσαμπούνες είναι μια ευγενής γκάιντα με πτυσσόμενο φυσερό. Χαίρει μεγάλης εκτίμησης από μουσικούς, αριστοκράτες και πλούσιους εμπόρους. Με πλούσιο ρεπερτόριο που συνοδεύει θρησκευτικά ή λαϊκά τραγούδια ή ακόμα και χορούς, η σορδελίνα παίζεται σε όλες τις ευρωπαϊκές βασιλικές αυλές της εποχής. Παιζόταν καθ’όλη τη διάρκεια του δέκατου έβδομου αιώνα, από μουσικούς όπως
* Ο Gio­van­ni Loren­zo Bal­da­no από τη Savo­na (1576-1660) που συνέθεσε πάνω από 160 τραγούδια για sor­del­li­na, τα οποία συλλέχτηκαν στο βιβλίο “Libro per scri­ver l’intavolatura per sona­re sopra le sor­del­li­ne” (Savo­na 1600) “Bal­lo del Gran Duca”;

Εικ.2 Ο Γάλλος Fra­nçois Lan­glois (1588-1647), Ρωμη 1630, ζωγραφισμένο από Clau­de Vignon.

* Ο Γάλλος Fra­nçois Lan­glois (1588-1647), διάσημος έμπορος τέχνης σε όλη την Ευρώπη και παίχτης της γαλλικής γκάιντας “muset­te de cour” . Μεταξύ του 1623 και του 1626 ο Fra­nçois Lan­glois έκανε γνωστή τη sor­del­li­na στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στο Μπορντό και στη Ρώμη, συμβάλλοντας με την προσθήκη ενός δεύτερου σωλήνα και στη γαλλική muset­te, όπως στην ιταλική sor­del­li­na που ο ίδιος έπαιζε αριστοτεχνικά.

Εικ.3 Man­fre­do Set­ta­la (1600-1680) ζωγραφισμένο από C.F. Nuvo­lo­ne, 1640. Αυτή η ζωγραφική, η οποία χάθηκε, βρέθηκε από τον Eric Mont­bel το 2014 και δημοσιεύτηκε στο κύριο άρθρο του για την sor­del­li­na (βλ. Βιβλιογραφικές σημειώσεις). Πνευματικά δικαιώματα Moran­dot­ti, όλα τα πνευματικά δικαιώματα διατηρούνται.

* Ο πρεσβύτερος μελετητής Man­fre­do Set­ta­la από το Μιλάνο (1600-1680), εφευρέτης και κατασκευαστής μουσικών οργάνων, δημιουργός σύνθετων σορδελίνων (έως και τεσσάρων σωλήνων και 56 πλήκτρων). Ο Man­fre­do Set­ta­la μπορεί ασφαλώς να οριστεί ως ο πατέρας της ιταλικής sor­del­li­na, ειδικά μετά την ανακάλυψη, σε ένα βιβλίο τέχνης, της απεικόνισης
του έργου του Car­lo Fran­ce­sco Nuvo­lo­ne (1609-1702) που απεικονίζει το Man­fre­do Set­ta­la που παρουσιάζει κάποιες από τις εφευρέσεις του, συμπεριλαμβανομένης της sor­del­li­na του.

Εικ.4 Η σορδελίνα που περιγράφη ο Μερσεννε στην ” Har­mo­nie universelle”(1636)

* Ο Γάλλος Marin Mer­sen­ne (1588-1648), χειροτονήθηκε ιερέας, αποκαλείται επίσης “πατέρας της ακουστικής” για το έργο του στη μουσική θεωρία “Har­mo­nie uni­ver­sel­le” (1636). Ο Mer­sen­ne, μια πολύπλευρη φιγούρα και συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε ανθρώπους και ιδέες της εποχής του σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, δημοσιεύει, στην εγκυκλοπαιδική του πραγματεία του 1636, μια πλήρη περιγραφή της ιταλικής sor­del­li­na του Man­fre­do Settala.
Ο Mer­sen­ne, το 1633, είχε στείλει το συνεργάτη του Gabriel Nau­de, ο οποίος ήταν καλός φίλος του γνωστού μιλανέζου ιατρού Ludo­vi­co Set­ta­la, πατέρα του Man­fre­do Set­ta­la, στο Μιλάνο και στη Ρώμη, αναζητώντας πληροφορίες για ιταλικά μουσικά όργανα.
Η ιταλική sor­del­li­na είχε μια βαθιά επίδραση σε άλλες ευρωπαϊκές γκάιντες. Ο ίδιος ο Mer­sen­ne συμβούλευσε τους κατασκευαστές γαλλικών μουσετών να μιμηθούν τις πολυφωνικές δυνατότητες των δύο ξεχωριστών σωλήνων, χαρακτηριστικών της ιταλικής sordellina.
Το 1660 ο Mar­tin Hot­te­ter­re θα εφαρμόσει ένα δεύτερο σωλήνα στις γαλλικές μπαρόκ γκάιντες, αυξάνοντας έτσι την μελωδική έκταση του οργάνου. 

Ο ΠΥΝΑΚΑΣ ΤΗΣ SESSA AURUNCA (CE)
Με το θάνατο του Set­ta­la, η sor­del­li­na ξεχνιέται και μερικά μόνο ίχνη παραμένουν σε μερικές ζωγραφιές ή γραπτές αναφορές, όπως βλέπουμε παραπάνω.
Το 2016 από τον Master Λουθίερ Mar­co Tomas­si, όμως, ανακαλύφθηκε ένας σημαντικός πίνακας, που χρονολογείται από το 1630 και αποδίδεται στον Ναπολιτάνο ζωγράφο Pao­lo Dome­ni­co Fino­glio (1590-1645), στο παρεκκλήσι του παλιού μοναστηριού (τώρα Isti­tu­to Supe­rio­re Ago­sti­no Nin­fo), στη Ses­sa Aurun­ca (CE)

Eik.5 Νεαρός παίκτης σορδελίνα, Ses­sa Aurun­ca (αποδίδεται στον Pao­lo Dome­ni­co Fino­glio, 1630). Η ζωγραφική ανακαλύφθηκε στη Ses­sa Aurun­ca από τον Mar­co Tomas­si το 2016. Φωτογραφία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας Mar­co Tomas­si.

Ο πίνακας δείχνει έναν παίκτη της sor­del­li­na, συνοδευόμενο από έναν παίκτη κορνέτου ενώ δύο νέοι τραγουδούν.
Η παρουσία δύο αγγέλων υπογραμμίζει την πνευματική αξία της παράστασης, αλλά η σημασία της έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι επιβεβαιώνει ότι η σορδελίνα ήταν ήδη ένα μουσικό όργανο.
Η σορδελίνα της ζωγραφικής της Ses­sa Aurun­ca είναι παρόμοια με αυτή των δύο έργων ζωγραφικής που έγιναν στη Ρώμη το 1630 από τον Clau­de Vignon, που απεικονίζει τον περίφημο Fran­cois Lan­glois (εικ.1). Πρόκειται για ένα σύνθετο όργανο με τρεις σωλήνες, όπου ο αέρας διοχετευόταν μέσω φυσητήρα κάτω από το δεξιό βραχίονα του παίκτη, εξοπλισμένο με πολλά σύγχρονα κλειδιά με μεταλλικά στηρίγματα, όπως αυτά του κλαρινέτου που γεννήθηκε ωστόσο 70 χρόνια αργότερα.
Το 2016, ο καθηγητής Eric Mont­bel, καθηγητής Εθνομουσικολογίας του Πανεπιστημίου της Aix-Mar­seil­le και σπουδαίος μελετητής μουσικών οργάνων της προαναφερθείσας περιόδου (γκάιντες, γαλλικές γκάιντες κλπ.), σε συνεργασία με τρεις εξαιρετικούς μουσικούς και μελετητές μεσαιωνικής και μπαρόκ μουσικής (ο μηχανικός δάσκαλος κατασκευαστής λαούτου Mar­co Tomas­si, ο Gior­gio Pinai, μελετητής και ειδικός σε παραδοσιακά πνευστά μουσικά όργανα, ο φλαουτίστας Mar­co Iame­le μουσικολόγος-φιλόλογος), πραγματοποίησε ένα συνέδριο στο Mara­no­la, κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ της Τσαμπούνας, σχετικά με τη σημασία της ανεύρεσης του πίνακα από τη Ses­sa Aurunca.
Το 2019 ο καθηγητής Eric Mont­bel και ο δάσκαλος κατασκευαστής Mar­co Tomas­si ανακοίνωσαν, κατά τη διάρκεια του XXVI φεστιβάλ Mara­no­la, την ανακατασκευή από την Luthe­rie Mon­te­cas­si­no της sor­del­li­na του Man­fre­do Set­ta­la (εικ.6) και την παρουσίαση του οργάνου τούτου με την πρώτη εκτέλεση κομματιών μετά από αιώνες σιωπής. 

Εικ.6 Η σορδελίνα του Man­fre­do Set­ta­la ανακατασκευασμένη από τον Masterl liu­ther Mar­co Tomas­si

Η αριστοτεχνική εκτέλεση κομματιών από έργα του Gio­van­ni Loren­zo Bal­da­no και κομμάτια που πρότειναν ο καθηγητής Mont­bel και ο Tomas­si συγκίνησαν τους ακροατές. Η σκέψη ότι ένα μουσικό όργανο επανήλθε στη ζωή, μετά από αιώνες λήθης, δημιούργησε σε όσους ήταν παρόντες μια εμφανή περιέργεια και ένα αίσθημα σεβασμού.
Ο ήχος τόσο κοντά αλλά τόσο διαφορετικός από αυτόν της παραδοσιακής γκάιντας και τόσο παρόμοιος με εκείνον του εκκλησιαστικού οργάνου, γοήτευσε το ακροατήριο.
Πριν από 400 χρόνια περίπου μια γαλλική μουσέτα και μια ιταλική sor­del­li­na συναντήθηκαν σε μια αρμονία ήχων που χάρη στις μελέτες και τη δουλειά , αλλά πάνω απ ‘όλα χάρη στο πάθος ανθρώπων όπως ο καθηγητής Eric Mont­bel και ο master luthier Mar­co Tomas­si, επέστρεψαν για να εξαπλωθούν στους ουρανούς της ποιοτικής μουσικής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1) Ευχαριστούμε τον Καθηγητή Eric Mont­bel για υλικό που μας έδωσε ευγενικά 
MONTBEL Eric, «Le por­trait de Man­fre­do Set­ta­la attri­bué à Car­lo Fran­ce­sco Nuvo­lo­ne: un hom­ma­ge au col­lec­tion­neur et fac­teur de sour­de­li­nes», in Musi­que-Ima­ges-Instru­men­ts n°15, Por­trai­ts, bal­le­ts, trai­tés, CNRS Edi­tions, 2015.
* The Sour­de­li­ne of Man­fre­do Set­ta­la – Eric Mont­bel (The jour­nal of Bag­pi­pe Socie­ty Sum­mer 2015)
* The Sour­de­li­ne of Man­fre­do Set­ta­la, Part 2 – Eric Mont­bel (The jour­nal of Bag­pi­pe Socie­ty Autumn 2015)
* La Sor­del­li­na di Ses­sa Aurun­ca, Zam­po­gna acca­de­mi­ca, arca­di­ca, model­lo euro­peo (Eric Mont­bel, Dot­to­re in Etno­mu­si­co­lo­gia dell’università di Aix-Marseille)

2) Zam­po­gne­riA – Fiu­me­ra­pi­do (Fini­ster­re, 2016)